Bez wątpienia ważne jest, zarówno z punktu widzenia spadkodawcy, jak i spadkobierców, aby testament pozostawiony przez zmarłego był prawidłowo sporządzony, to znaczy nie miał niedomówień ani luk, które pozostawiałyby możliwość jego obalenia.
Testament notarialny, mimo istnienia w polskim prawie wielu innych rodzajów testamentów – ustnych, własnoręcznych czy szczególnych, na przykład wojskowych czy podróżnych, pozostaje dokumentem najbezpieczniejszym. Jako jedyny jest uznawany za dokument urzędowy, a inne rodzaje testamentów to dokumenty prywatne. Pozwala na wyeliminowanie błędów wynikających z braku wiedzy prawniczej większości osób sporządzających testamenty własnoręczne. Ewentualne błedy powodują, że testament nie przynosi takich rezultatów, jakich oczekiwał testator. Często spotykane są błędy dotyczące podziału majątku oraz wydziedziczenia, przez które testamenty w łatwy sposób mogą zostać podważone. W efekcie wskazani spadkobiercy mogą nie otrzymać przeznaczonego dla nich wolą testatora majątku. Testament z błędami może zostać uznany w sądzie za nieważny, a wówczas podział majątku następuje na zasadach ustawowych. Nie ma podstaw, aby obawiać się takiej sytuacji w przypadku testamentu notarialnego, bo jego jakość gwarantuje notariusz. Notariusz wprowadzi do testamentu precyzyjne zapisy dotyczące podziału majątku na składniki przeznaczone dla konkretnych osób lub organizacji, na przykład mieszkanie dla córki, działka dla syna, określona kwota dla wnuka lub wnuczki. Można także wprowadzić zapisy procentowe, na przykłąd 50% majątku dla żony, po 20% majątku dla dwójki dzieci, a 10% dla wskazanej organizacji charytatywnej, przy czym tego typu zapisy mogą być spisane ręcznie lub u notariusza. Przeprowadzenie czynności notarialnej wiąże się z uiszczeniem odpowiedniej opłaty.
Co do zasady testament notarialny i testament własnoręczny mają taką samą moc prawną, jednak ten pierwszy pozwala uniknąć błędów formalnych oraz zapewnia ochronę dokumentu przed zgubieniem.
Czym jest testament notarialny?
Według Kodeksu cywilnego testament notarialny ma status dokumentu urzędowego. Jest sporządzany w kancelarii notarialnej na podstawie woli wyrażonej przez testatora. Taki testament może być nieodpłatnie zarejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów czyli w ogólnopolskiej bazie danych, która znacząco ułatwia odnalezienie oryginału testamentu po śmierci testatora albo po prostu dowiedzenie się czy zmarły testament sporządził.
Dodatkowo ustawa Prawo o notariacie wskazuje formalności, których należy dopełnić w przypadku sporządzania testamentu notarialnego. Jej zapisy wskazują między innymi na konieczność wylegitymowania testatora, upewnienia się, że posiada pełną zdolność do czynności prawnych, na przykład że jest pełnoletni albo że nie jest ubezwłasnowolniony. Ponadto zapisy wskazują na konieczność odczytania testamentu i upewnienia się czy treść jest zrozumiała dla testatora, co musi nastąpić przed podpisaniem przez niego testamentu, zawsze w obecności notariusza.
Kto może sporządzić testament notarialny?
Jedynie notariusz, czyli osoba o odpowiednim wykształceniu, która ukończyła aplikację notarialną i zdała egzamin zawodowy, ma prawo sporządzić testament notarialny. Notariusz prowadzi działalność w kancelarii notarialnej. Możliwość przeprowadzenia czynności sporządzenia testamentu istnieje także poza kancelarią.
Z kolei testator musi spełniać wymóg posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych, podobnie jak w przypadku innych rodzajów testamentu.
Korzyści ze sporządzenia testamentu notarialnego
Wśród osób spisujących ostatnią wolę testament notarialny zyskuje w ostatnich latach coraz większą popularność, chociaż w dalszym ciągu testamenty własnoręczne są sporządzane najczęściej. Rośnie świadomość prawna społeczeństwa dotycząca tego, że testament sporządzony notarialnie daje największe szanse na wygranie ewentualnej sprawie w sądzie w przypadku sporu o podział majątku.
Testament notarialny, mimo konieczności zapłaty za czynność przeprowadzoną u notariusza, ma najwięcej zalet spośród innych wymienionych w Kodeksie cywilnym rodzajów testamentów. Udając się do notariusza nie musimy się martwić stroną formalną przygotowania testamentu. Możemy poprosić o wskazówki i porady dotyczące podziału majątku, wykorzystując wszystkie możliwości, które dają przepisy prawa. Notariusz sprawdza nie tylko zgodność z prawem rozrządzenia majątkiem, ale również upewnia się, że spadkodawca rozumie swoje działania, przede wszystkim, że jest świadomy swoich decyzji, na przykład, że nie cierpi na chorobę psychiczną dającą widoczne objawy.
Testament notarialny trudno jest podważyć, chociaż również w tym przypadku jest to możliwe. Dlaczego testament notarialny jest najbardziej niezawodny? Decydują o tym następujące cechy:
- Szczegółowość – wola zmarłego opisana jest w sposób szczegółowy, ponieważ spisywanie testamentu odbywa się z pomocą prawnika. Zapisy są dzięki temu jednoznaczne i trudne do podważenia.
- O brak wad formalnych i omyłek pisarskich w dokumencie ma obowiązek zadbać notariusz, który sporządza testament. Ponadto zobowiązany jest do omówienia z klientem treści testamentu w przypadku podejrzenia, że spadkodawca może nie być w stanie samodzielnie i w pełni świadomie rozporządzać swoim majątkiem. Takie postępowanie sprawi, że utrudnione będą ewentualne próby podważania testamentu z uwagi na brak zdolności testowania spadkodawcy.
- Przechowywanie oryginału testamentu aż do chwili jego otwarcia po śmierci spadkodawcy w siedzibie notariusza należy do jego obowiązków. Ma to zagwarantować, że ostatnia wola testatora nie zostanie zmieniona, podrobiona czy zniszczona, najczęściej przez osobę nie zgadzającą się z postanowieniami testamentu.
- Dostępność – złożenie oświadczenia woli w formie aktu notarialnego jest dostępne dla szerokiej grupy testatorów, ponieważ dokument jest sporządzany przez osobę trzecią, czyli przez notariusza. Ta forma nie stanowi zatem ograniczenia dla osób niemówiących, niesłyszących czy niepiśmiennych, które zamiast podpisu składają tuszowy odcisk palca, obok którego notariusz zapisuje ich imię i nazwisko.
- Dokument urzędowy, bo takim właśnie dokumentem jest testament w formie aktu notarialnego, ma dużą moc dowodową w postępowaniu prowadzonym przez sąd. W przeciwieństwie do testamentu notarialnego testament własnoręczny czy sporządzony ustnie są dokumentami prywatnymi i w związku z tym Kodeks cywilny przypisuje im o wiele mniejszą moc dowodową.
- Zapisy windykacyjne można ustanowić jedynie w testamencie notarialnym, co jest znacznym ułatwieniem przy formułowaniu treści testamentu. Zapis windykacyjny jest to zawarte w testamencie postanowienie testatora, na podstawie którego konkretnie wskazana w testamencie osoba nabywa z chwilą otwarcia spadku konkretny przedmiot należący wcześniej do spadkodawcy. Osoba taka nie musi, ale może, być jednym ze spadkobierców. Zapis windykacyjny dotyczy zawsze jednego konkretnego prawa lub rzeczy, a więc jeżeli spadkodawca zapisze jednej osobie kilka przedmiotów, to należy odczytywać to jako samodzielne, odrębne zapisy windykacyjne na rzecz tej samej osoby.
Ważność i podważenie testamentu notarialnego
Nie zawsze wiadomo czy konkretna osoba sporządziła testament. Spadkobiercy dowiadują się o tym po śmierci testatora i niekiedy może powstać wątpliwość czy w chwili sporządzania ostatniej woli był świadomy swoich czynów. Wykazanie braku
zdolności testowania prowadzi nieuchronnie do nieważności testamentu holograficznego. Rodzi się pytanie czy tak samo można podważyć testament notarialny. Można, jednak jest to znacznie trudniejsze niż przy pozostałych typach testamentów, ponieważ notariusz ma obowiązek ustalenia podczas rozmowy czy testator jest w pełni świadomy swojego postępowania. Negatywna odpowiedź na to pytanie sprawia, że notariusz ma obowiązek odmówić sporządzenia testamentu. W związku z tym w razie sporu notariusz może zeznawać w postępowaniu sądowym, co najczęściej pomaga w rozwianiu wątpliwości co do ważności rozrządzenia spadkiem.
Notarialny Rejestr Testamentów
Notarialny Rejestr Testamentów, do którego dostęp mają notariusze dokonujący rejestracji, ma na celu zabezpieczenie przed zgubieniem lub przed zniszczeniem testamentu. Kancelarie notarialne udzielają informacji na temat istnienia lub nie testamentu, które można uzyskać po przedstawieniu aktu zgonu testatora oraz informacji o tym, w której kancelarii można otrzymać wypis tego dokumentu.
Forma testamentu notarialnego
Testament notarialny, co zawiera się w nazwie, musi mieć zgodnie z artykułem 950 Kodeksu cywilnego, formę aktu notarialnego. Szersze informacje na ten temat można znaleźć w ustawie Prawo o notariacie. Artykuł 80 tej ustawy mówi, że testament notarialny musi być sporządzony w sposób zrozumiały i przejrzysty, zaś przy jego sporządzaniu notariusz jest zobowiązany do udzielenia spadkodawcy niezbędnych wyjaśnień dotyczących natury testamentu oraz skutków dokonywanych przez niego rozrządzeń. Artykuł 85 ustawy Prawo o notariacie nakazuje notariuszowi wylegitymowanie testatora i stwierdzenie czy ma pełną zdolność do czynności prawnych. W przypadku odpowiedzi negatywnej notariusz nie ma prawa
sporządzić testamentu. Strony testamentu powinny być połączone ze sobą, ponumerowane i parafowane. Artykuł 88 ustawy nakłada na spadkodawcę obowiązek złożenia podpisu pod testamentem w obecności notariusza. Przed podpisaniem aktu notariusz ma obowiązek odczytać go testatorowi i przekonać się, czy testator dobrze rozumie treść aktu i czy akt rzeczywiście wyraża jego wolę. Testator ma prawo stawić się w kancelarii w towarzystwie osoby trzeciej, na przykład członka rodziny, szczególnie jeśli nie czuje się pewnie w kwestii umiejętności porozumiewania się czy też swojej wiedzy. Taka osoba obecna przy odczytaniu testamentu powinna podpisać się pod aktem notarialnym, ale dopuszczalne jest również zawarcie w akcie informacji o jej obecności bez konieczności składania przez nią podpisu.
Przyczyny nieważności testamentu notarialnego
Testament notarialny w nielicznych przypadkach może stać się nieważny, są to jednak sytuacje marginalne, ponieważ za przygotowanie tego dokumentu odpowiada notariusz. Rzadkie są błędy merytoryczne, czyli błędy w stosowaniu prawa, częstsze natomiast są przypadki kiedy nieważność testamentu może spowodować sporządzenie go przez osobę nieuprawnioną, na przykład przez notariusza w stanie spoczynku lub notariusza wydalonego z izby notarialnej na mocy orzeczenia dyscyplinarnego.
Dodatkowo Sąd Najwyższy postanowieniem z 12 października 1992 roku, I CRN 156/92, stwierdził, że „za nieważny należy uznać testament w sytuacji, gdy testator nie złożył ustnie przed notariuszem oświadczenia woli, a jedynie przyniósł je w formie pisemnej i notariusz pismo spadkodawcy przepisał w akcie notarialnym, akt zaś został odczytany i podpisany”.
Czy testament notarialny można odwołać?
Testament notarialny, podobnie jak testament własnoręczny można odwołać w każdym momencie, w całości lub w części, przy czym jego odwołanie musi zostać dokonane również w formie aktu notarialnego.
Co dzieje się z testamentem notarialnym po śmierci spadkodawcy?
Po śmierci testatora, który zostawił testament notarialny, należy udać się do kancelarii notarialnej, w której ostatnia wola została sporządzona. Nie istnieje potrzeba dostarczenia kopii dokumentu.
W przypadku zarejestrowania testamentu w Notarialnym Rejestrze Testamentów dane o adresie kancelarii można uzyskać u dowolnego notariusza. Notariusz otwiera i odczytuje testament i w sytuacji, gdy nie ma zarzutów zainteresowanych co do treści rozrządzenia, sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, który potwierdza tytuł do spadku osób, które zostały wymienione w treści dokumentu. Dodatkowo warto wiedzieć, że testament notarialny nie wyklucza możliwości dochodzenia zachowku przez osoby uprawnione. Jeśli testator nie życzy sobie, żeby prawny spadkobierca otrzymał zachowek, musi podać przyczynę, na przykład uzależnienie, z którego spadkobierca nie chce się leczyć.
Możliwe jest również stwierdzenie wady oświadczenia woli, która może skutkować nieważnością testamentu.
Etapy sporządzenia testamentu u notariusza
W testamencie spadkodawca wskazuje osoby lub instytucje, które będą dziedziczyły jego majątek, a dodatkowo może umieścić w nim zapis lub zapisy windykacyjne, możliwe do wprowadzenia wyłącznie w testamencie notarialnym. Takie zapisy dają możliwość przekazania wskazanym osobom wyłącznie określonych przedmiotów lub nieruchomości i skutkują tym, że stają się one własnością wskazanych osób w chwili śmierci testatora.
Proces sporządzenia testamentu u notariusza (lub jego zastępcy) nie jest skomplikowany. Spadkodawca informuje o pożądanym sposobie podziału swojego majątku po śmierci, w tym ewentualnych długów. Dla ułatwienia i przyspieszenia tej procedury warto przygotować sobie wcześniej informacje, które mają być zawarte w testamencie. Notariusz rozwiewa ewentualne wątpliwości klienta, a przed podpisaniem dokumentu przez testatora, zawsze w obecności notariusza, akt zostaje w całości odczytany.
Testament sporządzony w kancelarii notarialnej stosuje terminologię prawną i co ważne, nabiera mocy dokumentu urzędowego. Co za tym idzie jego unieważnienie jest mało prawdopodobne. Oryginał dokumentu jest przechowywany w kancelarii notarialnej, a spadkodawcy wydawany jest wypis aktu notarialnego. Możliwe jest bezpłatne wpisanie testamentu do Notarialnego Rejestru Testamentów, co ułatwia jego ewentualne przyszłe poszukiwanie.
W celu sporządzenia testamentu notarialnego niezbędne są następujące dokumenty:
- ważny dokument potwierdzający tożsamość (dowód osobisty lub paszport) osoby, która sporządza testament,
- dane osób, które zostaną wskazane w testamencie (imię, nazwisko, imiona rodziców, data urodzenia oraz numer PESEL),
- w przypadku, gdy testament zawiera zapis windykacyjny dotyczący nieruchomości należy również przedstawić numer księgi wieczystej lub dane dotyczące prawa do lokalu, jeżeli mają stanowić przedmiot zapisu windykacyjnego.
Koszt sporządzenia testamentu notarialnego
Koszty przygotowania dokumentu kształtują się następująco:
- opłata za sporządzenie testamentu zwykłego – maksymalnie 50 złotych netto + VAT,
- opłata za testament zawierający zapis windykacyjny – maksymalnie 200 złotych netto + VAT,
- opłata za to testament z zapisem zwykłym, wydziedziczeniem lub poleceniem prawa do zachowku – 150 złotych netto + VAT,
- opłata za odwołanie testamentu – 30 złotych netto + VAT.
Do powyższych kwot należy doliczyć koszt wypisu w cenie 7,38 zł + VAT za stronę .
Podważenie testamentu notarialnego
Pomimo sporządzenia testamentu notarialnego przez notariusza jego podważenie jest przewidziane prawem. Taka sytuacja ma miejsce przede wszystkim wtedy, gdy wystąpiły wady oświadczenia woli.
Wady oświadczenia woli
Do wad oświadczenia woli występujących w testamencie (niezależnie od rodzaju testamentu), które skutkują jego nieważnością, zalicza się przede wszystkim:
- sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
- błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod jego wpływem i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny),
- sporządzenie testamentu pod wpływem groźby.
Czy można podważyć testament notarialny?
Testament notarialny można podważyć, ale jest to niezwykle trudne, ponieważ wymaga posiadania mocnych dowodów. Najczęściej jako przyczyna podważenia przywoływane jest sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ma to często miejsce w sytuacji, kiedy testator przepisał cały majątek na osobę lub osoby spoza rodziny, na przykład z powodu choroby psychicznej. Zdarzają się także sytuacje, kiedy ktoś wpłynął na sporządzającego testament podstępem lub groźbą.
Istnieje określony czas na unieważnienie testamentu. Zgodnie z zapisami Kodeksu cywilnego, powołując się na powyższe przesłanki, mamy 3 lata od momentu powzięcia wiedzy o przyczynie nieważności. Sam termin pozyskania informacji o przyczynie nieważności testamentu także jest ograniczony w czasie i wynosi 10 lat od otwarcia spadku.